نفت، صنعت نفت و تحلیلی بر اوپک

همه چیز راجع به نفت، صنعت نفت و تحلیلی بر اوپک

همان‌طور که می‌دانیم نقطه عطف تاریخ بشر را انقلاب صنعتی گفته‌اند. انقلاب صنعتی، موقعیت و زمانی بود که در آن، چرخ تولید کارخانه‌های صنعتی انگلستان توانستند با استفاده از نوعی سوخت فسیلی، سیستم اقتصادی دنیا را با تحولاتی عظیم مواجه سازند. در آن زمان، زغال سنگ به عنوان نیروی محرکه تولید و توزیع کالا در جهان شناخته شد. اما به دنبال آن واقعه‌ای دیگر رخ داد. در اواسط دهه 1950 میلادی، نوعی جدید از سوخت فسیلی، پا به میدان اقتصادی جهان گذاشت. این نوع سوخت، دارای قابلیت‌هایی بسیار بالاتر از زغال سنگ بود و بلافاصله توانست به سیستم اقتصادی دنیا وارد شود و آن را بیش از پیش متحول گرداند. به زودی این سوخت نوین که با عنوان نفت شناخته شد، توانست عنوان منبع غالب انرژی در سراسر جهان را کسب کند. این گستره حکومتی نفت و نقش ویژه آن در اقتصاد جهان هم‌چنان ادامه دارد.

جایگاه نفت و محصولات نفتی در جهان

نفت و محصولاتی که از این ماده حیاتی به وجود می‌آیند هر یک نقشی تعیین کننده در تامین انرژی صنایع مختلف، گرمایش منازل، حمل و نقل کالا و انسان‌ها و.... دارند. در حقیقت هر یک از این مواد و محصولات برآمده از نفت، زیربنای تشکیل جامعه مدرن محسوب می‌شوند.

بنابراین تمامی این عوامل موجب شده تا اکنون، ما در جهانی زندگی کنیم که انجام هیچ گونه فعالیتی در هیچ کدام از عرصه‌های زندگی‌مان بدون استفاده از نفت و انرژی حاصل از آن امکان پذیر نباشد. در حقیقت از میان انرژی‌های مختلف، نفت جایگاهی ویژه را به خود اختصاص داده است و بیش از سایر انرژی‌ها انسان‌ها را به خود عادت داده است. چراکه حضور این نوع از انرژی، تقریبا در تمامی عرصه‌های زندگی، قابل مشاهده است.

از طرف دیگر نفت به عنوان یک ماده به دلیل داشتن فرآورده‌های گوناگون حائز اهمیت فراوانی است. بنابراین عوامل و از آنجا که نفت از منابع مهم و حیاتی در تامین انرژی در سراسر جهان به شمار می‌رود اقتصاد نفت خام نیز دارای اهمیت فراوانی است و جنبه‌ای بین المللی یافته است. بنابراین در جهان امروز، نفت هم به عنوان یک عامل تعیین کننده اقتصادی و صنعتی به شمار می‌رود و هم اهمیت سیاسی و امنیتی یافته است. در حقیقت این ماده، عاملی اساسی در جهت دستیابی به اهداف گوناگون اقتصادی، صنعتی، سیاسی، امنیتی و... است.

هم اکنون در کشورهای توسعه یافته مانند انگلستان در حال حاضر 97 درصد از تقاضای نفت در بخش حمل و نقل است. در حقیقت می‌توان گفت اگر زغال سنگ توانست ماشین انقلاب صنعتی را به حرکت درآورد نفت، سوخت مورد نیاز آن را تامین کرد. از طرف دیگر نفت موجب تغییر و تحولات دیگری نیز شد. مجموعه‌ای از اکتشافات فضایی، تولید محصولات متنوع برای زندگی بشر از جمله مواد آرایشی و بهداشتی، سی دی، کود شیمیایی و... همه در پرتو نفت انجام پذیر هستند. از طرف دیگر کشف این ماده حیاتی موجب تحولاتی عظیم در تاریخ و اقتصاد جهان نیز بوده است و در طی 100 سال گذشته، نفت عامل اساسی در رشد کشورها و شوک‌های اقتصادی و یا حتی بروز جنگ نیز بوده است.

نفت چیست؟

نفت یا پترولیوم، مایعی غلیظ و افروختنی است که به رنگ قهوه‌ای سوخته و یا سبز تیره و یا سیاه دیده می‌شود. این مایع در لایه‌های بالایی بخش‌هایی از پوسته زمین یافت می‌شود. نفت، شامل مجموعه‌ای از هیدروکربن‌ها است بیشتر این هیدروکربن‌ها از زنجیره آلکان هستند ولی از نظر ترکیب و یا خلوص تفاوت‌هایی با همدیگر دارند نفت را طلای سیاه می‌نامند و از آن در موارد بسیار استفاده می‌کنند. نفت، از زمره سوخت‌های فسیلی محسوب می‌شود و تجدید ناپذیر است.

صنعت نفت چیست؟

صنعت نفت، شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌ها است. از جمله این فعالیت‌ها می‌توان بخش‌های اکتشاف، استخراج، پالایش، انتقال و بازاریابی محصولات نفتی را نام برد. از میان انواع محصولات نفتی، بیشترین حجم آن را، مازوت و بنزین تشکیل می‌دهند. نفت خام در تولید محصولات شیمیایی از قبیل دارو، حلال‌ها، کود، آفت کش‌ها، پلاستیک و ...مورد استفاده قرار می‌گیرد.

به طور معمول، نفت را نمی‌توان به صورت خام مصرف کرد. بنابراین لازم است تا در پالایشگاه‌های نفت و در برج تقطیر، جداسازی شود و بر اساس اختلاف چگالی دسته بندی گردد.

معیارهای سنجش ارزش نفت و انواع آن

ارزش نفت خام، معمولا بر اساس دو معیار سنجیده می‌شود. این دو معیار تعیین و سنجش ارزش نفت خام عبارتند از: وزن مخصوص آن‌ها و میزان گوگرد در آن.

در این صورت نفت‌هایی که وزن مخصوص دارند و از طرف دیگر میزان گرانروی و چگالی آن‌ها پایین‌تر است نفت سبک نامیده می‌شوند و به نفت‌هایی که وزن مخصوص و گرانروی و چگالی بالاتری دارند نفت سنگین گفته می‌شود. در این دسته بندی، نفت‌هایی که میزان گوگرد آن‌ها کم‌تر است نفت شیرین نامیده می‌شوند و نفت‌هایی که میزان گوگرد آن‌ها بیشتر است نفت ترش نام می‌گیرند.

به طور معمول نفت‌هایی که در میادین جوان، یافت می‌شوند به دلیل پختگی کم، سنگین‌تر هستند و میزان گوگرد نیز در این نفت‌ها بالاتر است. از طرف دیگر استخراج و جا به جایی و هم‌چنین پالایش نفت‌های سبک و شیرین، بسیار ساده‌تر است و با هزینه کم‌تری نیز انجام می‌گیرد.

از طرف دیگر، محصولاتی مانند بنزین، نفتا، نفت سفید، سوخت‌های جت و ... از نفت سفید گرفته شده‌اند. هم‌چنین گازوئیل‌هایی که کیفیت موغوب دارند نیز حاصل شده از نفت سفید هستند. این عوامل موجب می‌شود تا نفت سفید مورد توجه و علاقه بیشتر پالایشگاه‌ها قرار بگیرد و قیمت آن نیز در سطح جهانی بیشتر باشد. شاخص‌های بین المللی تعیین قیمت نفت، یعنی وست تگزاس اینتر میدیت و شاخص نفت برنت از نوع نفت سبک و شیرین هستند. اما در مجموع، میزان نفت‌های ترش و سنگین در ذخایر نفتی جهان بیش از سایر انواع آن است.

اوپک و نحوه شکل گیری آن

پس از اکتشاف منابع و ذخایر نفتی در کشورهای مختلف جهان و توجه به ارزش و اهمیت نفت و کاربردهای وسیع این ماده، صادرات این مایع حیاتی نیز جایگاهی خاص یافت. بنابراین کشورهای صادر کننده نفت که در مجموع به 13 کشور می‌رسند تصمیم گرفتند کارتلی بین المللی تاسیس کنند. این کشورها هدف خود از تاسیس این تشکیلات را تنظیم تولید و توافق بر قیمت گذاری نفت در بازرهای جهانی، اعلام کردند. این کارتل بین المللی به عنوان سازمان کشورهای صادر کننده نفت یا Organization Of Petroleum Exporating Countries نامگذاری شد و به این نام شناخته می‌شود. امروزه این سازمان با عنوان اختصاری و نام مخفف اوپک شناخته می‌شود.

اعضا اوپک چه کسانی هستند؟

در مجموع، اعضا تشکیل دهنده سازمان اوپک، 13 کشور هستند. از میان این اعضا 7 کشور عرب خاورمیانه قرار دارند که عبارتند از: الجزایر، عراق، کویت، قطر، عربستان، لیبی، امارات متحده عربی.

هم‌چنین دو کشور آفریقایی گابون و نیجریه نیز از اعضای سازمان اوپک به شمار می‌روند. در میان کشورهای آسیایی عضو اوپک نیز اسامی کشورهایی از قبیل ایران و اندونزی به چشم می‌خورد که به کار صادرات نفت مشغول هستند. هم‌چنین اعضا اوپک دو کشور آمریکای لاتین نیز هستند که عبارتند از: اکوادور و ونزوئلا.

پیمان اولیه کشورهای صادرکننده نفت یا اوپک در سال 1961 مطرح شد و این سازمان در همین سال تشکیل شد. اما تاثیرات قابل توجه آن تا سال 1973 پوشیده بود. در حقیقت در سال 1973 و به دنبال بروز جنگ میان اعراب و اسرائیل نقش و اهمیت این سازمان مشخص شد. در این سال کشورهای عضو اوپک، تحریم بی سابقه‌ای را در زمینه صادرات نفت به دیگر کشورها از جمله اروپا آمریکا و اسرائیل طراحی و اعمال کردند. انجام این تحریم‌ها از سوی کشورهای صادر کننده نفت، موجب شد تا میزان تقاضا برای خرید نفت در بازارهای جهانی به شدت افزایش پیدا کند و تحت تاثیر این عامل، قیمت نفت نیز با افزایش شدید و بی سابقه‌ای موجه شود. این عامل سبب شد تا منابع پولی بسیار زیادی به سمت کشورهای صادر کننده نفت عضو اوپک سرازیر شود.

به طور کلی کشورهای مختلف جهان از نظر برخورداری از ذخایر انرژی به ویژه نفت خام و گاز، به 2 دسته عمده تقسیم می‌شوند.

گروه اول، شامل کشورهایی است که بیشترین میزان از ذخایر مختلف انرژی نفت و گاز را به مصرف می‌رسانند اما سهم ناچیزی از ذخایر انرژی نفت گاز را دارند. در این میان می‌توان کشورهای صنعتیOECD را نام برد. این گروه از کشورهای صنعتی حدود 62 درصد از نفت جهان را مصرف می‌کنند. اما تنها 7 درصد از ذخایر نفتی را در اختیار دارند. بنابراین این گروه از کشورها مجبور هستند تا 34 درصد از نیازهای انرژی و نفتی خود را از کشورهای نفت خیز دیگر، تامین نمایند.

گروه دوم، شامل کشورهایی است که ذخایر نفت و گاز آن‌ها بسیار است. در این گروه، کشورهایی از جمله بعضی از کشورهای خاورمیانه قرار می‌گیرند. کشورهای نفت خیز خاورمیانه بیش از 65 درصد از ذخایر نفتی دنیا را در اختیار دارند اما تنها 8/4 درصد ای این میزان انرژی را به مصرف می‌رسانند.

نقش نفت در اقتصاد جهان

با توجه به مجموعه عواملی که تا کنون مطرح شد مشخص می‌شود که وجود انواع انرژی به ویژه منابع نفتی تا چه میزان حائز اهمیت است و نقش آن تا چه میزان تعیین کننده است. در این بخش، نقش نفت در اقتصاد جهان مورد بررسی قرار می‌گیرد. از جمله نقش‌های متعدد این انرژی در اقتصاد جهان می‌توان موارد زیر را نام برد.

1- دستیابی به رشد اقتصادی با استفاده از نفت خام

به طور کلی می‌توان گفت هدف کشورهای مختلف و دولت‌های متعدد، دستیابی به رشد اقتصادی است تا از این طریق بتوانند رفاه اجتماعی شهروندان خود را تامین نمایند. برای اینکه جوامع مختلف بتوانند رفاه مورد نیاز شهروندان خود را تامین کنند و به رشد اقتصادی دست یابند لازم است از سرمایه و انرژی کافی برخوردار باشند. بنابراین رفاه بیشتر جوامع مختلف، نیازمند رشد اقتصادی است و رشد اقتصادی در پرتو برخورداری از انرژی کافی است و تا زمانی که منبع انرژی دیگری جایگزین نفت نشود این ماده همچنان بر اقتصاد جهان اثرگذار است. هر چند تغییرات عمده این ماده از نظر قیمت نیز می‌تواند زمینه‌های رشد اقتصادی کشورهای مختلف را فراهم نماید و یا حتی در مواقعی آن را متوقف سازد و یا به رکود آن منجر گردد.

2- تامین سرمایه مورد نیاز کشورها با استفاده از نفت خام

یکی از نکات قابل ذکر در زمینه نقش نفت در اقتصاد جهان این است که تجارت نفت خام در حال حاضر در سراسر جهان، از نظر پولی درصد زیادی از مجموع تجارت جهانی را به خود اختصاص داده است. این میزان در برخی از منابع، چیزی در حدود 10 درصد عنوان شده است. بنابراین میزان تجارت نفت در جهان در قیاس با دیگر کالاها ی تجاری مانند گندم و سایر فراورده‌های کشاورزی و غیر کشاورزی، بسیار بیشتر گزارش شده است. امروزه بیش از 70 درصد انرژی مورد نیاز انسان‌ها توسط منابع نفتی و گازی تامین می‌شود. این در حالی است که تنها 15 تا 25 درصد از میزان نیاز عمومی جوامع، توسط زغال سنگ تامین می‌شود و حدود 10 درصد آن را برق و اتم تامین می‌نماید.

3- تولید برق با استفاده از نفت خام

یکی دیگر از موارد مصرف ذخایر نفی در جهان که موجب شده این انوع از انرژی دارای نقش بسیار حیاتی در اقتصاد حهانی به شمار رود این است که از طریق کاربرد نفت می‌توان برق مورد نیاز در مصارف مختلف را توسط این ماده تامین نمود و آن را مورد استفاده بخش‌های مختلف صنعت، معدن، تکنولوژی، منازل و ... قرار داد.

برای تولید برق نیز لازم است از انرژی‌های حاصل از نفت و گاز، آب و یا اتم استفاده شود. انرژی‌های حاصل شده از برق، اتم و زغال سنگ، به طور معمول، تنها به انرژی‌هایی از قبیل انرژی‌های حرارتی، گرمایی ومکانیکی تبدیل می‌شوند اما نفت، به دلیل کاربرد وسیع در صنایع مختلف و دیگر مصارف، این قابلیت را دارد که نه تنها به تامین انرژی‌های حرارتی، گرمایی و مکانیکی بپردازد بلکه می‌تواند به فرآورده‌های مختلف شیمیایی نیز تبدیل شود و بدین ترتیب صنایع نفتی می‌توانند در شیمی صنعتی نیز مورد استفاده بسیاری قرار بگیرند.

مجموعه این عوامل سبب شده تا الگوی مصرف نفت نیز در جهان دچار تغییر و تحولاتی عمده شود چرا که استفاده بیشتر از این ماده حیاتی نیازمند برنامه ریزی بیشتر و وسیع‌تر از جانب مصرف کنندگان است.

کاربردهای نفت خام در زندگی روزمره و علت اهمیت آن

علاوه بر کاربردهای جهانی نفت و نقش این ماده در اقتصاد جهانی، نفت به عنوان یک منبع انرژی، می‌تواند تامین کننده مواد بسیار دیگری نیز باشد و در موارد مختلف به ویژه در زندگی روزمره ما نیز نقش مهمی ایفا کند هر چند این موارد نیز در اقتصاد جهانی نقش دارند. بنابراین نفت در زندگی ما تاثیرات ویژه‌ای دارد. از نفت در مواردی مانند تامین سوخت مورد نیاز برای انواع وسائل گرمایش برای گرم کردن منازل استفاده می‌شود. هم‌چنین نفت در تولید محصولات متنوع کاربرد دارد. سوخت جت توسط نفت تامین می‌شود و کارخانجات نیروگاهی از این انرژی به وفور استفاده می‌کنند. سوخت گیری کشتی‌ها با استفاده از نفت انجام پذیر است و آسفالت با استفاده از نفت ایجاد می‌شود.

علاوه بر مواردی که گفته شد نفت دارای نقش و کاربردهای بیشتری در زندگی ما است که در ادامه به بیان چند نمونه از این کاربردها می‌پردازیم.

1- تولید پلاسیک به وسیله نفت

یکی از شایع‌ترین موارد مصرف نفت در تولید صنایع پلاستیکی است. همان‌طور که می‌دانیم پلاستیک موارد استفاده زیادی در جهان دارد. یکی از موارد مصرف محصولات پلاستیکی در بسته بندی کالاها است. اگر در بسته بندی کالاها از پلاستیک استفاده نشود به جای آن از پلیمرهایی استفاده می‌شود که آن‌ها نیز جنس روغنی دارند و در زمره محصولات نفتی محسوب می‌شوند.

پلاستیک خود در تولید کیس کامپیوتر، کفش‌های گوناگون، انواع اسباب بازی‌ها برای کودکان، ساخت سپر اتومبیل‌ها و ... مورد استفاده قرار می‌گیرد. در حقیقت، تمامی دستگاه‌های الکترونیکی که امروزه دارای کاربردهای وسیع هستند مانند انواع گوشی‌ها و تلفن‌های همراه، دوربین‌های مختلف، بلندگوها و .... دارای منشا پلاستیکی هستند که پلاستیک نیز خود از نفت و محصولات نفتی مشتق شده است.

2- تولید پوشاک به وسیله نفت

از نفت هم‌چنین میت‌وان در زمینه تولید لباس و پوشاک نیز استفاده کرد. در حقیقت، پوشاک غیر قابل اشتعال و رنگی از نفت به دست می‌آیند. نفت در تولید انواع ابریشم مصنوعی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در تولید نایلون و پلی استر نیز از این ماده استفاده می‌شود. حتی در تولید خز مصنوعی برای لباس‌ها نیز از میزانی از نفت استفاده می‌شود. از طرف دیگر چوب لباسی‌هایی که در کمد منازل استفاده میکنیم نیز توسط رزین‌های مبتنی بر نفت ایجاد شده‌اند.

3- تهیه عایق‌های حرارتی به وسیله نفت

امروزه انواع زیادی از عایق‌ها در منازل و ساختمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند تا از هدر رفت انرژی، جلوگیری کنند و درجه حرارت منازل و ساختمان‌ها را تنظیم و تعدیل نمایند. این عایق‌ها خود محصولاتی نفتی هستند.

4- تولید لوازم خانگی و لوازم آشپزخانه به وسیله نفت

بسیاری از مواد و لوازمی که در آشپزخانه‌های منازل مورد استفاده قرار می‌گیرند از جمله درب یخچال، پانل‌های داخلی قالب‌ها، درپوش‌های درب، عایق فوم و... محصولاتی هستند که از فرآورده‌های نفتی شکل می‌گیرند و در آشپزخانه مورد استفاده ما قرار می‌گیرند. هم‌چنین اجاق‌های خوراک پزی با استفاده از گاز طبیعی می‌توانند روشن شوند و فعالیت کنند. گلدان‌هایی که از آن‌ها در تزئین خانه استفاده می‌کنیم به ویژه گلدان‌های غیر چوبی، انواع تابه‌ها و... همه از نفت به دست می‌آیند.

5- تولید لوزام آرایشی و بهداشتی به وسیله نفت

به طور کلی محصولات نفتی در حدود 80 درصد از مواد تشکیل دهنده مواد آرایشی و بهداشتی را ایجاد می‌کنند. نفت، به عنوان ماده اولیه در تولید انواع وازلین، عطر و ادکلن، صابون، شامپو، نرم کننده‌های مو و... به کار گرفته می‌شود.