بورس اوراق بهادار ایران از ابتدا تا کنون

وقتی صحبت از بورس اوراق بهادار ایران می‎شود، در واقع صحبت از قسمت مهمی از بخش مالی و اقتصادی کشور است. هر کشوری برای تامین منابع مالی خود از دو سیستم استفاده خواهد کرد. در یک روش از نظام بانکی کشور استفاده خواهد شد، در این حالت، تامین اعتبارات مالی در یک دوره کوتاه مدت هدف خواهد بود، این در حالی است که بازار بورس اوراق بهادار درست در نقطه مقابل آن قرار می‎گیرد، یعنی تامین اعتبارات مالی برای بلند مدت. از این اعتبارات برای فعالیت و خدمات تولیدی بهره گرفته می‎شود. باید بدانید که کلمه بورس، واژه‎ایی فرانسوی بوده و به معنای کیف پول است. معادل آن در زبان انگلیسی Stock exchange است.

تاریخچه بورس اوراق بهادار ایران

ردپای تشکیل بازار بورس اوراق بهادار ایران در سال 1315 دیده می‎شود. در آن زمان قوانین کشوری و شرایط اقتصادی به‌گونه‎ایی بود که شرایط برای ایجاد بازار بورس ایران مناسب به نظر می‎رسید. علت این امر تصویب قانون تجارت در سال 1311 و قانون مدنی در سال 1314 بود. این قوانین زمینه را برای سر و سامان دادن به قراردادها مهیا کرده بود و همچنین قوانین خاصی برای شرکت داری در آن دیده می‎شد. از سویی دیگر بانک ملی ایران در تهران در سال‌های قبل از آن تشکیل شده بود. زمان تاسیس بانک ملی ایران به پایان جنگ جهانی اول باز می‎گردد.

با پایان این جنگ، اشغالگران از خاک ایران خارج شدند و مجلس قانون تأسیس بانک ملی ایران را در اردیبهشت ماه سال ۱۳۰۶ هجری شمسی به تصویب رساند. در تیر 1307 ، اساسنامه بانک مورد تصویب کمیسیون مالی مجلس قرار گرفت و در نهایت بانک ملی ایران در شهریور سال 1307 هجری شمسی، به طور رسمی آغاز به کار کرد.

اوراق بهادار چیست؟ اوراق بهادار و یا همان securities، به عنوان یک دارایی به‎شمار می‎رود. باید بدانید که دارایی‎ها می‎توانند به صورت فیزیکی در دسترس قرار گرفته و احساس شوند که از آن جمله می‎توان به خانه، خودرو، پول نقد و ... اشاره کرد، در این حالت اصطلاحا گفته می‎شود دارای مشهود است، گاهی اوقات دارایی‎ها به طور فیزیکی در دسترس شما قرار نخواهد گرفت، از جمله رایج‎ترین آنها می‎توان به سرقفلی اشاره کرد. به این نوع از دارایی‌ها، اصطلاحا غیرمشهود گفته می‎شود. اوراق بهادار از جمله آنها به‎شمار می‎رود. به بیان ساده می‎توان گفت، اوراق بهادار، اسناد مالی معتبر و دارای ارزش هستند که قابلیت خرید و فروش دارند.

بورس اوراق بهادار چیست؟ بورس اوراق بهادار ایران مکانی است که می‎توانید به عنوان بازرگان و یا سهامدار، اوراق بهادار خود را معامله کنید. برای ورود به آن نیازی نیست، سرمایه زیادی داشته باشید، اما برای باقی مانده در آن حتما لازم است با طور کامل با این بازار آشنایی داشته باشید. از طریق شرکت‌های کارگزاری بورس می‎توانید فعالیت تجاری خود را در این بازار شروع کنید.در واقع بورس یک ارگان سازمان‌دهی شده است که زمینه را برای فعالیت اقتصادی شفاف و ایمن مهیا می‎سازد. این سازمان عمومی و غیر دولتی بوده و هیئت مدیره آن دارای 5 عضو است. تنظیم و تدوین قوانین، اجرا و نظارت بر بازار بر عهده شورا است. این سازمان خود انتظام بوده و مرجعی رسمی برای جذب سرمایه بخش‎های خصوصی و افراد است. به این ترتیب منابع مالی برای انجام پروژه‎های بلند مدت تامین خواهد شد. از جمله کارکردهای بازار بورس اوراق بهادار می‎توان به شفافیت اطلاعات، بوجو آوردن بازار رقابتی، مدیریت انتقال و توزیع ریسک و جمع‌آوری سرمایه‌های کوچک اشاره کرد. در واقع از جمع‌آوری سرمایه‌های کوچک به عنوان یکی از مهمترین کارکردهای آن یاد می‎شود، چرا که این امر سرمایه مورد نیاز برای انجام فعالیت‌های اقتصادی را فراهم خواهد کرد.

اولین تحقیقات برای تاسیس بورس اوراق بهادار ایران

دولت برای تاسیس بازار بورس اوراق بهادار ایران، از یک کارشناس بلژیک به نام لوترفلد کمک گرفت و او را مامور کرد تا تحقیقات جامعی برای چگونگی ایجاد این بازار در ایران انجام دهد. او برای این منظور از یک کارشناس هلندی کمک گرفت. در نهایت این دو کارشناس خارجی پس از گذشت دو سال طرحی دقیق و جامعی همراه با جزئیات در اختیار دولت وقت قرار دادند. مجموعه این تلاش‌ها زمینه را برای ایجاد اولین بازار بورس رسمی ایران در سال 1317 مهیا کرد. در این زمان اولین اساسنامه بورس با همت کارشناسان بانک ملی تهیه و تنظیم شد.

اصفهان از جمله شهرهایی بود که در آن چندین شرکت نساجی فعالیت داشتند، به همین دلیل فرصت سهامداری برای آنها مهیا بود، آنها نیز از این فرصت استفاده کردند و در سال 1318 در اقدامی خودجوش به فکر راه‎اندازی بازار بورس شدند. گرچه فعالیت این گروه بوسیله افراد غیر مسئول انجام می‎شود، اما به هر حال از آن به عنوان اولین فعالیت بازار خارج از بورس ایران می‎توان یاد کرد. در همین زمان مدیر کل وقت بانک ملی، امیرخسروی، اولین کتاب در زمینه بورس ( بورس علمی و عملی) را تحریر کرد. با بروز جنگ جهانی، فعالیت این گروه متوقف شد و در طی آن افراد زیادی با ضرر مواجه شدند.

از تنظیم اولین اساسنامه بورس ایران، حدود دو سال گذشت. در نهایت دولت وقت برای ساخت ساختمان بورس محدوده‎ایی را در پارک شهر فعلی تهران در نظر گرفت و کار ساخت ساختمان بورس اوراق بهادار ایران را آغاز کرد. این محدوده دارای یازده قطعه زمین بود که مساحت آن به بیش از 25 هکتار می‎رسید. در سال 1319 ایران با حوادث سیاسی بسیار زیادی مواجه شد، به همین دلیل ساخت این بنا به مدت 18 سال به تاخیر افتاد. این مکان در همان سال، به پارک شهر تبدیل شد.

تلاش های مجدد برای راه اندازی بورس اوراق بهادار ایران

در طی این سالها تلاش‌هایی برای ایجاد بورس ایران صورت گرفت، اما در هر مرحله با مشکلات اساسی مواجه می‎شد و در نتیجه تاسیس آن به تاخیر می‎افتاد. از جمله این اقدامات می‌توان به تلاش‌های دکتر شیبانی اشاره کرد. او در سال 1337 رئیس اداره صادرات وزارت بازرگانی، بود و خبر از تاسیس بورس ایران داد، اما در این راه با مخالفت افراد زیادی مواجه شد.

مهمترین دلایل مخالفان

عدم وجود اعتماد. مخالفان معتقد بودند برای ایجاد بازار بورس، باید اعتمادی شفاف و مطمئن بین افراد وجود داشته باشد. در حالیکه هنوز این اطمنیان در تجارت ایران وجود نداشته و بنابراین بازار بورس ایران نمی‎تواند موفق باشد.

عدم وجود مقررات نظارتی. مخالفان بر این موضوع تاکید داشتند که برای تشکیل بورس باید از سوی نهادی قانونی، قوانین مشخص و مدونی ایجاد شود تا بر بازار نظارت وجود داشته باشد. در غیر این صورت زمینه برای سوء استفاده مالی به راحتی فراهم خواهد شد. از سویی دیگر آنها بر این باور بودند که باید برای رونق بورس ابزارهای آن نیز وجود داشته باشد که از آن جمله می‌توان به انتشار اوراق قرضه از سوی دولت و شهرداری‌ها اشاره کرد که در آن زمان چنین شرایطی وجود نداشت.

از دیگر دلایل مخالفان، وضعیت اقتصادی مردم بود. آنها اعتقاد داشتند که وضعیت اقتصادی مردم به‎گونه‌ایی نیست که بتوانند در بازار بورس سرمایه‌گذاری کنند.

دیگر دلایل مخالفان تاسیس بورس اوراق بهادار ایران

از سویی دیگر آنها به عدم برابری سود بازار و سود بازار بورس اشاره می‌کردند. آنها بر این باور بودند که مردم با سرمایه‌گذاری در بازار به سودی بیشتری از سرمایه‌گذاری در بورس دست می‎یابند و به همین دلیل تمایلی برای شرکت در بورس اوراق بهادار ایران نخواهند داشت. بورس زمانی برای مردم و سرمایه‎گذار جذاب می‎شود که با سرمایه‌گذاری در مدت زمان مشابه، سود بیشتری از بازار سرمایه دریافت نمایند، در غیر این صورت نمی‎توان آنها تشویق به مشارکت در این امر نمود.

مخالفان اعتقاد داشتند که برای ایجاد بازار بورس اوراق بهادار ایران، به منابع انسانی آموزش دیده و مورد اعتماد نیاز است، در غیر این صورت در مدیریت آن مشکلات جدی رخ خواهد داد.

از سویی دیگر مردم با فرهنگ سرمایه‎گذاری آشنا نبوده و نسبت به بورس و قوانین آنها اطلاع دقیقی ندارند، به همین دلیل فعالیت مثبتی در آن نخواهند داشت. مجموعه این عوامل سبب می‎شود تا بازار بورس با شکست مواجه شود.

تاسیس بورس اوراق بهادار ایران

در نهایت در اردیبهشت سال 1345 قانونی برای تشکیل بازار بورس اوراق بهادار ایران تصویب شد و این سازمان فعالیت خود را به طور رسمی در پانزدهم بهمن سال 1346 به طور رسمی آغاز کرد. از آن زمان تا به حال می‎توان می‎توان فعالیت این سازمان را به چهار دوره اصلی تقسیم کرد:

دوره اول بورس اوراق بهادار ایران

دوره نخست (۱۳۵۷-۱۳۴۶): در اواسط دهه چهل بود که دولت وقت تصمیم به حمایت از بخش خصوصی گرفت. هدف از آن ایجاد تحولی سریع و بنیادی در اقتصاد ایران بود. در این زمان بخش خصوصی، با بورس و مسایل مربوط به آن آشنایی زیادی نداشت و به هیمن دلیل تاسیس و سازمان دادن بورس به دولت واگذار شد. در طی سه ماه اول سال 1346، فعالیت‎های ابتدایی برای شروع بازار بورس ایران آغاز شد.

اولین شرکت های فعال در بورس اوراق بهادار ایران

پس از آن نیز شرکت‎های دیگر شروع به فعالیت کردند که از جمله می‎توان به شرکت نفت پارس، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه، اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اوراق قرضه عباس‌آباد اشاره کرد. قوانین و مقرراتی که دولت وقت در این زمینه وضع کرده بود، منجر به رونق گرفتن بازار بورس اوراق بهادار ایران شده بود. از جمله این قوانین می‎توان به موارد زیر اشاره کرد:

قانون گسترش مالکیت سهام واحدهای تولیدی که در اردیبهشت ماه سال 1354 تصویب شد. براساس آن موسسات دولتی باید 94 درصد و موسسات خصوصی 49 درصد سهام خود را به بازار عرضه می‌کردند.

در سال 1354 قانونی تصویب شد که بواسطه آن شرکت‎هایی که در بورس اوراق بهادار ایران، پذیرفته شده‌اند از پرداخت مالیات معاف هستند. این امر سبب شد تا شرکت‌های زیادی تمایل به حضور در این بازار را داشته باشند.

در طی این سال، تعداد بانک‎ها و شرکت‌های پذیرفته شده از 6 بنگاه اقتصادی به 105 بنگاه افزایش یافت، همچنین میزان سرمایه از 6.2 میلیارد به 230 میلیارد ریال افزایش پیدا کرد. از سویی دیگر میزان ارزش مبادلات بورس در سال 1346 ، 15 میلیون ریال بود که این عدد در سال 1357 به بیش از 34 میلیارد ریال رسید.

دوره دوم بورس اوراق بهادار ایران

دوره دوم از سال 1358 تا 1367 در نظر گرفته شده است. در این سالها کشور با تحولات سیاسی زیادی مواجه شد، این موضوع بر وضعیت اقتصادی کشور نیز تاثیر گذاشت. همراه با انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 تا دو سال پس از آن بورس ایران هیچ فعالیتی نداشت. از سال 1359 افراد بسیار محدودی در بورس ایران فعالیت داشتند. پس از انقلاب و تا قبل از اولین برنامه پنج‌ساله توسعه اقتصادی، اقتصاد ملی دچار تغییرات و دگرگونی‌ها قابل توجهی شد که بورس اوراق بهادار ایران را نیز تحت تاثیر خود قرار داد.

از مهمترین تغییرات می‎توان به تصویب لایحه قانونی اداره امور بانک‌ها اشاره کرد. این لایحه در 17 خرداد 1358‌ توسط شورای انقلاب به تصویب رسید. با توجه به آن 36 بانک تخصصی و تجاری، تبدیل به 9 بانک ملی شدند که شش مورد از انها بانک تجاری و سه مورد از آنها بانک اقتصادی بود. همچین در روزهای آینده، شرکت‌های بیمه‎ایی نیز با یکدیگر ادغام شده و به مالکیت دولت درآمدند.

در تیر ماه سال 1358 نیز قانون حفاظت و توسعه صنایع نیز به تصویب رسید. برای این اساس نیز صنایع کشور به چهار گروه اصلی تقسیم‎بندی شه و در مالکیت دولت قرار گرفت. این امر سبب شد تا بسیاری از بنگاه‎هایی که در بازار بورس اوراق بهادار ایران پذیرفته شده بودند، از آن خارج شود و به همین دلیل در سال 1357 ، تعداد شرکت‌ها از 105 عدد به 56 عدد کاهش یافت.

در سال 1362 نیز، بهره اوراق قرضه، ( براساس قانون عملیات بانک غیر ربوی) ربوی تشخیص داده شد. این امر سبب شد تا بازار بورس ایران تا سال 1367 ، فعالیتی قابل توجهی نداشته باشد.

دوره سوم بورس اوراق بهادار ایران

دوره سوم بورس اوراق بهادار ایران از سال آغاز 1368 شده و تا سال 1383 ادامه می‎یابد. در طی این زمان، جنگ هشت ساله ایران و عراق به پایان رسیده است. دولت به منظور رونق بازار بورس اقدام به وضع قوانین جدید کرده است:

تبصره ۳۵ قانون بودجه سال ۱۳۷۸ کل کشور، دولت را موظف کرد تا تکلیف شرکت‌های بخش دولتی را از طریق واگذاری، ادغام و یا فروش سهام به بخش‎های تعاونی و خصوصی، تعیین کند.

تصویب ماده ۹۴ قانون برنامه سوم توسعه ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳، شورای بورس را موظف کرد تا زمینه را برای داد و ستد الکترونیکی بورس در سطح ملی و بین‌المللی مهیا کند. از سویی دیگر بر اساس ماده ۹۵ برنامه سوم توسعه، شورای بورس موظف شد تا در سطح کشور، بورس‌های منطقه‌ایی ایجاد کند.از سال 1369 نیز محاسبه بهای سهام در بورس اوراق بهادار نیز شروع شد.

دوره چهارم بورس اوراق بهادار ایران

دوره چهارم بورس اوراق بهادار ایران از سال 1384 شروع شده و تاکنون ادامه دارد. در نیمه دوم سال ۱۳۸۳، فعالیت بازار بورس روند کاهشی داشت که این روند در سال 1384 نیز، ادامه داشت. از آن پس دولت سعی کرد با سیاست و تلاش‌های خود، مانع از کاهش فعالیت بورس شود. اقداماتی که در سال 1384 صورت گرفت، مانع از کاهش چشمگیر معاملات در آن زمان شد. در پایان سال 1383 ، تعداد شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار ایران از ۴۲۲ شرکت به ۴۳۵ شرکت افزایش یافت.

یکی از نقاط عطف این دوره شکل‌گیری سامانه کدال بود. به این ترتیب اطلاعات شرکت‌ها در اختیار سهامداران قرار می‎گیرد. این موضوع شفافیت در معاملات بورسی را درپی خواهد داشت. از دیگر وقایع مهم در این در سال 1388 می‎توان به راه‌اندازی فاز اول بورس نفت و تشکیل کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار اشاره کرد. در این سال شرکت فرابورس ایران نیز به عنوان بازار خارج از بورس، فعالیت خود را آغاز کرد. از جمله وقایع مهم در این سالها به موارد زیر اشاره شده است:

· آغاز به کار رینگ صادراتی محصولات پتروشیمی در منطقه کیش

· امکان امضای دیجیتال در سامانه کدال

· آغاز به کار معاملات آنلاین سهام

· راه‌اندازی تالار مجازی بورس

· راه‌اندازی سامانه بورس همراه

· افزایش زمان معاملات

· تشکیل دو کانون کارگزاران و نهادهای سرمایه‌گذاری

· شکل‌گیری بورس انرژی هم در 19 اسفند 1391

· تدوین و تصویب مقررات مربوط به اوراق مرابحه و قرض‌الحسنه

· تصویب آیین‌نامه سرمایه‌گذاری خارجی در بورس و فرابورس

رویدادهای اساسی در دوره چهارم بورس اوراق بهادار ایران

· تصویب قانون بازار اوراق بهادار در تاریخ ۱/۹/۱۳۸۴

· تشکیل بورس اوراق بهادار تهران (شرکت سهامی عام)

· تشکیل شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه

· تشکیل سازمان بورس و اوراق بهادار

تشکیل شورای عالی بورس و اوراق بهادار.

معراج پنجعلی زاده